Biskupiec - przemiany w XIX i XX wieku

Wiek XIX przyniósł wielkie zmiany w strukturze społeczno-gospodarczej miasta. Były one spowodowane nie tylko ordynacją miejską z 1808 roku, zniesieniem przymusu cechowego z 1811 roku i separacjami lat dwudziestych i czterdziestych XIX wieku - o czym była już wyżej mowa - ale również rozwojem szlaków komunikacyjnych, najpierw dróg bitych, a następnie kolei żelaznych.

Biskupiec leżał, jak już wspomniano, na krańcu biskupiej Warmii, tuż przy granicy Prus zakonnych, skazany więc był od chwili swego powstania na los miasta granicznego. Przez miasto przebiegał wprawdzie trakt łączący Warszawę z Królewcem, ale tylko przez krótki okres spełniał on swoją rolę. Już w sześćdziesiąt lat po pokoju toruńskim (1466) miasto znów znalazło się w pobliżu granicy, tym razem oddzielającej Warmię od protestanckich Prus Książęcych. Wprawdzie po przeciwnej stronie granicy mieszkała też ludność polska, ale biskupi warmińscy, w obawie przed infiltracją protestantyzmu na ich ziemie, nie zezwalali na swobodny ruch graniczny. Po 1701 roku, z chwilą powstania królestwa pruskiego, Biskupiec stał się miastem granicznym w pełnym tego słowa znaczeniu, leżał bowiem przy granicy oddzielającej Rzeczpospolitą od królestwa pruskiego. Po zagarnięciu Warmii przez Prusy w pierwszym rozbiorze Polski granica ta przestała istnieć. Biskupiec stał się miastem przelotowym; znalazł się na skrzyżowaniu dróg wiodących z południa na północ i ze wschodu na zachód. Tędy ciągnęły, tak jak ongiś, starym warszawsko-królewieckim traktem do Królewca wozy kupieckie załadowane mazowieckim, warmińskim i mazurskim zbożem; tędy kupcy pędzili stada bydła i świń zakupionych w Polsce. Z Królewca zaś przywożono sól i inne towary. W 1808 roku powstał w mieście zajazd, a obok państwowy magazyn soli (do 1868 roku handel solą stanowił monopol państwowy).

W trzydziestych latach XIX wieku nastąpił rozwój dróg bitych. W latach 1835-1840, jako odgałęzienie szosy Królewiec-Bartoszyce-Ełk, powstała szosa Bartoszyce-Bisztynek-Biskupiec, doprowadzona w 1846 roku do Szczytna. Spowodowało to ożywienie ruchu handlowego. Istniejący zajazd okazał się niewystarczający, dlatego też w latach 1836-1857 powstało sześć nowych zajazdów i hoteli.
Późniejsze lata przyniosły dalszy rozwój sieci dróg bitych. Zbudowano drogi:
Biskupiec-Jeziorany (1866-1874), Biskupiec-Pasym (1878-1879), Rzeck-Nowe Marcinkowo (1909-1910), Biskupiec-Bredynki-Reszel (1914-1918) Biskupiec-Bęsia-Reszel (1920-1923), Adamowe-Stanclewo (1922).

Rozwój sieci dróg bitych i związany z tym rozwój handlu pociągnął za sobą wzrost liczby mieszkańców miasta. W 1810 roku liczyło ono 1626 mieszkańców, a w sześćdziesiąt lat później (1871) było ich już 3787. Niewątpliwy-wpływ na wzrost ludności miało przeniesienie w 1862 roku siedziby starostwa z Reszla do Biskupca.
Dalszy rozwój miasta nastąpił z chwilą budowy dróg kolei żelaznej. W latach sześćdziesiątych XIX wieku powstała linia kolejowa Królewiec-Bartoszyce-Kętrzyn, a w 1871 roku linię Toruń-Wystruć przedłużono do Gierdaw. Gdy projektowano tę linię, część mieszczan Biskupieckich czyniła starania, by przebiegała ona przez ich miasto. Na posiedzeniu korporacji miejskich w dniu 3 kwietnia 1868, w którym wzieło udział sześciu członków zarządu miejskiego oraz jedenastu radnych, wystosowano ao ministra handlu prośbę o włączenie do planu budowy stacji kolejowej w Biskupcu. 2 września 1868 z kancelarii królewskiej nadeszła odpowiedź, że linia ta będzie biegła z Ostródy przez Olsztyn i Czerwonkę do Korsz, a więc zarówno Biskupiec jak. i Reszel nie będą od niej zbyt oddalone.
Trzeba zaznaczyć, że nie wszyscy mieszczanie chętnie widzieli linię kolejową przebiegającą przez ich miasto. Przeciwstawiali się temu przede wszystkim właściciele przedsiębiorstw przewozowych, obawiając się, że kolej będzie stanowiła groźbę dla transportu konnego. Odpowiedź, jaka nadeszła z kancelarii królewskiej, ucieszyła ich, usytuowanie stacji kolejowej w Czerwonce odpowiadało jak najbardziej ich interesom. W Biskupcu krzyżowały się drogi biegnące z Mrągowa i ze Szczytna do Czerwonki i był on oddalony od niej zaledwie o sześć kilometrów. Stał się więc główną składnicą towarów, a przede wszystkim zboża, które miało dotrzeć do Królewca. W związku z tym W mieście powstało kilka nowych magazynów zbożowych.
Na bezpośrednie połączenie koleją musiało miasto czekać jeszcze blisko ćwierć wieku. Otrzymało je dopiero z chwilą wybudowania linii kolejowej Cynty-Ruciane. l września 1898 nastąpiło oddanie do eksploatacji stacji kolejowej w Biskupcu, a w dziesięć lat później (1908) miasto otrzymało bezpośrednie połączenie kolejowe ze Szczytnem.

Koniec XIX wieku przyniósł dalszy wzrost liczby mieszkańców. W 1871 roku miasto miało ich 3787, a w 1900 roku już 5250, łącznie z garnizonem liczącym około pięciuset osób.
Ze wzrostem sieci dróg bitych związany był rozwój ruchu pocztowego. Już w latach siedemdziesiątych XVIII wieku na obszarze biskupstwa warmińskiego zorganizowana była służba pocztowa. Dwa razy w tygodniu - w poniedziałki
i w czwartki - wyjeżdżał z Braniewa dyliżans pocztowy, a jego trasa prowadziła przez Pieniężno do Ornety i tu się rozgałęziała: jedna biegła przez Lidzbark Warmiński-Jeziorany-Bisztynek do Reszla, druga przez Dobre Miasto do Olsztyna. Do Biskupca przesyłki pocztowe przywożono z Jezioran. Placówkę pocztową zorganizowano tu w 1774 roku. Dalsze połączenia pocztowe miasto otrzymywało w miarę rozwoju sieci dróg bitych. W 1851 roku utrzymywał Biskupiec stałą łączność pocztową na trasach: Bartoszyce-Biskupiec-Szczytno (codziennie), Reszel-Biskupiec i Olsztyn-Biskupiec (cztery razy w tygodniu), a ponadto trzy razy w tygodniu kursował specjalny posłaniec na trasie Biskupiec-Barczewo. Stację telegraficzną otrzymało miasto 1 października 18)5, a połączenie telefoniczne 19 sierpnia 1901.

W ciągu XIX wieku przeobrażeniu uległ wygląd miasta, a urządzenia komunalne, które otrzymało ono w drugiej połowie tegoż oż wieku i na początku XX stulecia, wpłynęły na zmianę warunków życia mięszkańcow.
W dawnych czasach ulice miasta nie były oświetlone, a jedynie nad wejściami do zajazdów i szynków wisiały lampy olejne. W 186 3 roku na rogatkach miasta - u wylotu dróg prowadzących do Bisztynka i Szczytna - ustawiono latarnie naftowe. Z czasem liczba punktów świetlnych wzrosła no dwudziestu. W lecie 1898 roku właściciele młyna i tartaku, bracia Drews, zakupili agregat i oświetlili swoje zabudowania światłem elektrycznym. W rok później zarząd miejski spisał z nimi umowę, mocą której zobowiązali się oni dostarczyć elektryczności dla oświetlenia głównych ulic miasta. 15 września 1899 na ulicach rozbłysło światło elektryczne. Własną elektrownię, zbudowaną kosztem 87 000 marek otrzymało miasto w 1910 roku.

Na przełomie lat 1912/1913 Biskupiec otrzymał wodociągi i kanalizację. Do tego czasu mieszkańcy czerpali wodę z bardzo prymitywnych studni lub po prostu z rzeczki Dymer, a nieczystości wylewano wprost na ulice. Nic więc dziwnego, że niejednokrotnie wybuchały epidemie, przeważnie cholery. W zimie 1848/1849 roku zmarły w Biskupcu na cholerę 144 osoby, w zimie 1852/1853 - 40, w październiku 1855 - 31, w sierpniu i wrześniu 1866 - 197, a od września do grudnia 1873 - 139 osób. Gdy się przegląda parafialne księgi zgonów widać wyraźnie, że za każdym razem ogniskiem choroby było miasto i stąd rozprzestrzeniała się ona na okoliczne wsie. W mieście padało jej ofiarą znacznie więcej osób niż we wsiach. Budowa wodociągów i kanalizacji zlikwidowała jedną z przyczyn częstych epidemii różnych chorób zakaźnych.

Dorobek miasta w końcu XIX i w pierwszym dwudziestoleciu XX wieku przedstawia się następująco: 1895 - rzeźnia miejska, więzienie, budynek starostwa, budynek poczty; 1898/1899 - koszary, 1901 - ułożenie twardej nawierzchni na chodnikach i głównych ulicach miastach; 1901/1902 - budynki szkoły katolickiej i sądu; 1908/1909 - elektrownia miejska; 1911/1912 - budynek szkoły ewangelickiej; 1912 - nowy budynek poczty; 1912/1913 - wodociągi i kanalizacja; 1925 - kąpielisko miejskie; 1926 - budynek urzędu katastralnego; 1927 - miejska sala gimnastyczna. Jednocześnie powstało szereg budowli prywatnych, przy czym szczególne nasilenie ruchu budowlanego dało się zauważyć na przedmieściach. W efekcie w okresie dziesięciolecia 1925-1934 zasoby mieszkaniowe miasta zwiększyły się o 483 mieszkania. W 1928 roku powiększył się znacznie obszar miejski na skutek włączenia w granice miasta majątków Parleza Wielka i Lipowe oraz nadleśnictwa Sadłowo; w 1936 roku wynosił on 3921 hektarów. W 1939 roku Biskupiec liczył 7755 mieszkańców, a wraz, z wojskiem 8463.